حقّاً دقت کردم احدی از جهانیان را نیافتم که نسبت به چیزی تعصّب ورزد، مگر آنکه ظهور آن تعصّب را علّتی بود که حقیقت را بر جاهلان مشتبه کند، یا امری که به غلط به عنوان حجّت به اندیشه نفهمان چسبد، جز شما که تعصبتان را سبب و علّتی نیست.
ابلیس به خاطر ریشه خود که از آتش بود بر آدم تعصّب ورزید، و او را نسبت به خلقتش سرزنش کرد، و گفت: من از آتشم و تو از خاکی. اما ثروتمندان نازپرورده امتها، به نعمتهای فراوان خود تعصب به خرج دادند، و گفتند: «اموال و اولادمان از همه افزون تر است، و مـا را عـذابـی نخواهـد بـود*».
(تعصب‌های روا)
اگر بنا به تعصب باشد باید تعصب شما برای صفات پسندیده، و کردارهای شایسته، و امور نیکی باشد که بزرگان و دلیران از خاندان‌های ریشه‌دار عرب و رؤسای قبایل به آنها برتری می‌‌طلبند: به اخلاق خوب، و اندیشه‌های بزرگ، و مقامات بلند، و آثار ستوده تعصب بوزرید.
به خصلتهای باارزش که عبارت است از حفظ حقوق همسایه‌ها، وفای به عهد، پیروی نیکی، روی گرداندن از کبر، توسل به احسان و بخشش، خودداری از تجاوز، مهم شمردن قتل نفس، انصاف دادن به خلق خدا، فرو خوردن خشم، و اجتناب از فساد در روی زمین.
و از عذابهایی که بر اثر زشتی افعال و بدی اعمال بر امم گذشته رسید حذر نمایید، نیک و بد احوالشـان را بینـدیشید، و از اینکه هماننـد آنـان شـوید برکنار بمانیـد.
چون در تفاوت وضع امم گذشته در نیکی و بدی اعمالشان اندیشه کردید، آن کاری را اختیار نمایید که عزت آنان بدان سبب تأمین شد، و دشمنانشان از عرصه حیاتشان دور شدند، و زمان سلامتیشان طولانی گشت، و نعمت در اختیارشان قرار گرفت، و پیوند کرامت آنان استوار شد، به این معنی که از تفرقه اجتناب کردند، و بر الفت پایداری نمودند، و یکدیگر را به آن تشویق و ترغیب کردند و سفارش نمودند. و از اموری که ستون فقراتشان را درهم شکست، و قدرتشان را قرین سستی کرد دوری نمایید: از کینه‌ورزی قلوب، و عداوت سینه‌ها و ناموافق بودن نفوس ، و دست از یاری یکدیگر کشیدن.
از خطبه ۲۳۴ نهج‌البلاغه
🔍 امیرالمؤمنین با مردمی سخن می‌گوید که در طول تاریخشان چیزی نداشتند که علت تعصبشان باشد. اما تعصبی سخت داشتند. تعصبی جاهلانه. سرسختی که حضرت محمد صلوات الله علیه مبعوث شد تا نرمش کند و کرد. با مشقتی که فرمود هیچ پیامبری اندازه من اذیت نشد. اما، نگذاشتند و قبل از تدفین پیکر مطهرش، کردند آنچه کردند.
امام همام سپس از مواردی نام می‌برد که اگر شایسته بود تعصبی باشد، مشمولش می‌شوند که همه انسانی و اجتماعی و فرهنگی‌اند. و چون مربوط به فرهنگ جمعی و اجتماعی هستند، باید نظامی آن‌را قوام ببخشد. آنچه موجب بقای نظام عالی فرهنگی تمدنهای متعالی پیشینیان شده، امر به معروف و نهی از منکر بوده. هر زمان بر اثر احمال و سستی این واجب الهی کنار گذاشته شده، اشرار امت غالب شده (حدیث نبوی) و دودمان آن تمدن را برچیده‌اند. و خداوند هرگز به احدی ظلم نمی‌کند(یونس:۴۴).
* سبا:۳۵